Słowo afazja (z greckiego) dosłownie oznacza brak mowy, a w praktyce różny stopień utraty umiejętności mówienia i/lub rozumienia mowy będący następstwem organicznego uszkodzenia mózgu (najczęściej udaru, ale też urazu czaszkowo-mózgowego, czy guza). Osoby z afazją bardzo często mają też kłopoty z czytaniem i pisaniem.Zdarza się, że afazja, w pierwszym okresie po zachorowaniu samoistnie ustępuje. Najczęściej jednak powrót umiejętności językowych następuje powoli, jest cząstkowy i wymaga terapii. Główne czynniki mogące w jakimś stopniu prognozować wielkość i tempo postępów w terapii to: lokalizacja obszaru, który uległ w mózgu zniszczeniu i jego wielkość; przyczyna uszkodzenia mózgu, także ogólny stan zdrowia, wiek, motywacja, wysokość wykształcenia i rodzaj dominacji półkulowej (prawo- lub leworęczność). Warto jednak zaznaczyć, że podobna lokalizacyjnie i wielkościowo zmiana w mózgu u jednego pacjenta może spowodować lekką, a u innego ciężką afazję o różnym obrazie i z różnym zestawem deficytów współtowarzyszących.Można to wytłumaczyć tym, że co prawda nasze mózgi są strukturalnie do siebie podobne, ale inaczej funkcjonalnie zorganizowane.

Obraz afazji, mimo pewnych objawów wspólnych dla różnych rodzajów afazji, ma charakter indywidualny.Istnieje wiele klasyfikacji afazji. Z myślą o osobach, które poprzez chorobę kogoś bliskiego po raz pierwszy zetknęły się z terminem „afazja”, przedstawiamy w naszym odczuciu najprostszą klasyfikację wraz z krótkim opisem, wiodących dla danego typu afazji, objawów.

Najcięższa postać afazji nazywana afazją całkowitą

Osoby dotknięte tym rodzajem afazji przejawiają głębokie zaburzenia wszystkich czynności językowych – mówienia, rozumienia mowy, czytania i pisania. Porozumiewanie się z takimi osobami jest bardzo utrudnione.Rozumienie mowy w najcięższych przypadkach, jest bardzo mocno uszkodzone, bywa, że zniesione. Pacjent z ciężką afazją, sens słyszanych słów czy zdań „odczytuje” nie z nich samych lecz głównie z towarzyszącego im kontekstu sytuacyjnego, mimiki, gestów, i tonu głosu osób do niego mówiących. Większość osób z taką afazją nie jest w ogóle w stanie mówić. Są i takie, które bezwiednie powtarzają niezrozumiałe zbitki głosek czy sylab np. „aba ba ba ba”, „jola lule”. Wyjątkowo rzadko, zazwyczaj pod wpływem emocji, osobie z taką afazją zdarza się wypowiedzieć jakieś słowo.

Postacie afazji, w których głównym defektem jest zaburzenie ekspresji słownej tzw. afazje ruchowe/motoryczne, typu non-fluent):

Pacjentów z takim typem afazji cechuje dobrze zachowane rozumienie mowy, choć zdarza się, że mogą oni mieć kłopoty z rozumieniem konstrukcji zdaniowych o dużej złożoności gramatyczno-logicznej. Wspólną cechą dla pacjentów z wszystkimi rodzajami afazji z tej grupy, jest to, że mają kłopoty z mówieniem. Pacjenci Ci mówią z dużym trudem. W jednej z postaci takiego rodzaju afazji, pacjenci z wyraźnym wysiłkiem łączą głoski w sylaby, sylaby w słowa, a słowa w zdania. Ich mowa jest bardzo niepłynna. Jest też bardzo uboga słownikowo i nieprawidłowa pod względem gramatycznym (pacjenci używają rzeczowników i czasowników tylko w podstawowej formie, pomijając inne części mowy – posługują się tzw. stylem telegraficznym). Tego typu pacjenci rzadko przejawiają w rozmowie inicjatywę, ciężko im zacząć zdanie i rzadko, o ile w ogóle, zadają pytania. Ich artykulacja jest niewyraźna, a mowa brzmi monotonnie (jest „płaska” intonacyjnie i melodycznie). Takim pacjentom zdarza się zmieniać strukturę słowa – np. zmieniają kolejność sylab (mówią np. dewilec zamiast widelec) czy upodabniają do siebie głoski (np. pałpa zamiast małpa). Częste jest też zjawisko tzw. perseweracji, polegające na bezwiednym powtarzaniu danego słowa. Jest to zjawisko wyjątkowo niekorzystne, ponieważ blokuje dostęp do kolejnych słów.U innej grupy pacjentów z afazją ruchową, można zauważyć poszukiwania właściwego dla danej głoski, ułożenia warg i języka. Tacy pacjenci skarżą się, że wargi i język ich „nie słuchają”. Pacjenci tej grupy mają zazwyczaj kłopoty z wymówieniem pojedynczej głoski, i z powtarzaniem słów po kimś, ale zdarza im się całkiem poprawnie wypowiedzieć nawet trudne do wymówienia słowo, jeśli jest ono mocno osadzone w kontekście np. sytuacyjnym (bywa, że przy podawaniu ręki na powitanie „wyrywa się” słowo „cześć”). Pacjenci z takim zaburzeniem mówienia, w przeciwieństwie do opisanej powyżej grupy, przejawiają w rozmowie inicjatywę. Wymawiane przez nich słowa mają zachowaną strukturę formy wyrazowej, ale mogą mieć „pozamieniane” głoski (np. fikelet zamiast widelec).Jest też grupa pacjentów, których kłopoty z mówieniem wynikają z ogromnej inercji, zahamowania procesów werbalnych. W cięższej postaci tego typu afazji, pacjenci nie przejawiają żadnej potrzeby werbalnego komunikowania się z innymi. Tacy pacjenci, mogąc mówić, nie podejmują w sytuacji rozmowy żadnej inicjatywy, nawet nie odpowiadają na pytania. Opisane wyżej zjawiska w mówieniu, charakterystyczne dla poszczególnych grup pacjentów z zaburzoną ekspresją słowną, znajdują swoje odzwierciedlenie w pisaniu i czytaniu.

Postacie afazji, w których dominującym objawem jest zaburzenie rozumienia mowy (afazje sensoryczne, typu fluent)

Pacjentów o tym typie afazji można podzielić na dwie główne grupy.
Jedną grupę pacjentów o tym typie afazji cechuje poważne uszkodzenie rozumienia mowy i jednocześnie duża łatwość mówienia. Tacy pacjenci mówią płynnie i dużo, niechętnie słuchając innych. Często trudno ich zatrzymać. Przy tym słowa jakimi się posługują, rzadko przypominają normalne słowa. W skrajnych przypadkach można odnieść wrażenie, że mówią w jakimś dziwnym, obcym języku. Zdarza się, że zszokowani, a niedoinformowani krewni, uważają mylnie, że ich bliski ma objawy choroby psychicznej. Pacjent z tego typu afazją nie zauważa, że osoba, do której mówi nic nie rozumie, nie zwraca na to uwagi. Porozumiewanie się z pacjentami tego typu, jest skrajnie trudne. Osoby z afazją sensoryczną są bowiem bezkrytyczne w stosunku do własnej produkcji słownej i nieświadome kłopotów jakie mają z rozumieniem mowy. W trakcie terapii nierzadko zachowują się podejrzliwie i nieufnie. Dzięki zachowanej intonacji zdaniowej, jak też często, dużej ekspresyjności mimicznej i gestykulacyjnej osób z taką afazją, można łatwo ocenić w jakim są nastroju i jakie mają nastawienie do osób, które je otaczają.

Jest też inny rodzaj afazji, w której obrazie dominuje zaburzenie rozumienia mowy. Dla pacjentów nią dotkniętych słowa mają zmienne znaczenie. U tych pacjentów dochodzi do „odklejania się” słów od ich znaczeń (uszkodzenie tzw. myślenia desygnacyjnego). Dla takiego pacjenta słowo „córka” raz może znaczyć „siostra”, a innym razem „żona”; słowo„herbata” może oznaczać „kawę” i na odwrót, a „podnieś rękę” może być rozumiane jako „podnieś nogę”. Ten sam mechanizm uszkodzonego wyboru słowa zaburza też mówienie. Np. pacjent, wskazując żonę na zdjęciu: mówi; „To moja siostra.” mimo, że doskonale wie kto kim jest albo „podaj mi kawę”, chcąc herbaty. Łatwo sobie wyobrazić do ilu nieporozumień może prowadzić ten typ afazji na co dzień.

Afazja, w której dominuje element amnestyczny

Znalezienie właściwego słowa (nazwy przedmiotu, zjawiska, czy pojęcia abstrakcyjnego) jest problemem dla pacjentów z różnymi rodzajami afazji. Są jednak osoby, dla których jest to problem naczelny. Osoby z afazją tego typu mają dobrze zachowane rozumienie mowy i mówią pod każdym względem poprawnie. Bez kłopotów czytają i piszą. Mają też świadomość swoich trudności. Gdy coś mówią, często zatrzymują się w poszukiwaniu słowa. Zdarza się, że głośno się zastanawiają: „no, jak to się nazywa?” albo używają konstrukcji opisowych typu: „no ta w ogrodzie, co się nią dół kopie…” Ten typ afazji najmniej zaburza komunikację z druga osobą.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że istnieje wiele mieszanych typów afazji, wymykających się wszelkim klasyfikacjom. Każda afazja jest inna i w przeważającej liczbie przypadków (zwłaszcza u pacjentów objętych terapią) jest zjawiskiem dynamicznym. U jednego i tego samego pacjenta, w przebiegu procesów zdrowienia i odpowiednio dobranej terapii, można zauważyć na przestrzeni czasu duże zmiany w obrazie afazji.